Αγιορείτης μοναχός και ηγετική προσωπικότητα του θρησκευτικού κινήματος των Kολλυβάδων. Πολυγραφότατος συγγραφέας, με πάνω από 100 έργα στο ενεργητικό του («Φιλοκαλία», «Πηδάλιον», «Νέον Μαρτυρολόγιον»).
Ο Νικόλαος Καλλιβούρτζης, όπως ήταν το κοσμικό του όνομα, γεννήθηκε το 1749 στη Νάξο και από το 1765 έως το 1770 σπούδασε φιλοσοφία, θεολογία, αρχαία ελληνικά, ιταλικά και γαλλικά, στην «Ευαγγελική Σχολή» της Σμύρνης. Το 1770, εξαιτίας του Ρωσοτουρκικού πολέμου, επέστρεψε στη Νάξο κι εργάσθηκε ως γραμματέας του τοπικού μητροπολίτη. Το 1775 εκάρη μοναχός στη Μονή Διονυσίου του Αγίου Όρους με το όνομα Νικόδημος και ασχολήθηκε, μεταξύ άλλων, με την αντιγραφή κωδικών.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του διατηρούσε αλληλογραφία με πολλούς λογίους της εποχής του, ιδιαίτερα με τον Οικουμενικό Πατριάρχη και εθνομάρτυρα Γρηγόριο Ε’ και τον όσιο Αθανάσιο τον Πάριο, ηγετική μορφή των Κολλυβάδων, ενός σύνθετου και αντιφατικού θρησκευτικού κινήματος, που εκδηλώθηκε τον 18ο αιώνα στον ελληνορθόδοξο χώρο, ως αντίδραση στον εκδυτικισμό και την αλλοτρίωση της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας. Ο χαρακτηρισμός «Κολλυβάδες» είχε αρχικά χλευαστικό περιεχόμενο και αποδιδόταν σε κάποιους αγιορείτες μοναχούς, που διαφωνούσαν με την τέλεση μνημοσύνων («κολλύβων») την ημέρα της Κυριακής.
Το 1783 ο Νικόδημος εξέδωσε τη «Φιλοκαλία», ένα ανθολόγιο από κείμενα μεγάλων Πατέρων και ασκητών, από τον 4ο έως τον 15ο αιώνα, που αναφέρονται στη δυνατότητα και στους τρόπους άμεσης εμπειρικής σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό. Αποτελεί, ίσως, το πιο αντιπροσωπευτικό έργο των Κολλυβάδων και γνώρισε επανειλημμένες εκδόσεις από τότε, ενώ μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες του κόσμου.
Ο μοναχός Νικόδημος κοιμήθηκε εν ειρήνη στις 14 Ιουλίου του 1809 και ετάφη στο Κελλίον των Σκουρταίων στις Καρυές του Αγίου Όρους. Στις 31 Μαΐου του 1955 το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως τον κατέταξε στη χορεία των Αγίων της Ορθόδοξης Ανατολικής Εκκλησίας.
Η μνήμη του Αγίου Νικοδήμου τιμάται στις 14 Ιουλίου. Επίσης, εορτάζεται την πρώτη Κυριακή του Σεπτεμβρίου, κατά την καθιερωμένη Σύναξη των Πέντε Αγίων της Παροναξίας και την τρίτη Κυριακή του Σεπτεμβρίου στην Πάρο, όπου τελείται η Σύναξη των Αγίων.
